Phân tích cảnh cho chữ trong Chữ người tử tù – Nguyễn Tuân

Phân tích cảnh cho chữ – “cảnh tượng xưa nay chưa từng có” trong Chữ người tử tù – Nguyễn Tuân

Nguyễn Tuân là một nghệ sĩ lớn của văn học Việt Nam, người suốt đời đi tìm và tôn vinh cái đẹp. Trong tập Vang bóng một thời (1940), ông đã khắc họa nhiều nhân vật, nhiều cảnh tượng để làm sáng lên quan niệm: cái đẹp có thể cứu rỗi con người, có thể vượt lên trên mọi ranh giới của sống – chết, thiện – ác. Truyện ngắn Chữ người tử tù là tác phẩm tiêu biểu nhất của tập sách, và đỉnh cao của thiên truyện chính là cảnh cho chữ – một cảnh tượng mà tác giả gọi là “xưa nay chưa từng có”. Đây không chỉ là khoảnh khắc nghệ thuật độc đáo, mà còn chứa đựng giá trị nhân văn sâu sắc, biểu hiện rõ quan niệm thẩm mỹ của Nguyễn Tuân.

Trước hết, cảnh cho chữ độc đáo ở chỗ nó diễn ra trong một hoàn cảnh đặc biệt. Theo lẽ thường, chữ nghĩa – một loại hình nghệ thuật cao quý – chỉ được sáng tạo ở những nơi tao nhã, thanh sạch, khi con người có tâm thế ung dung, thư thái. Thế nhưng ở đây, cảnh cho chữ lại diễn ra trong nhà giam chật hẹp, hôi hám, tối tăm, nhơ bẩn: “ánh sáng đỏ rực của một bó đuốc tẩm dầu soi tỏ một không gian chật hẹp, đầy mạng nhện, đầy phân chuột, phân gián”. Chính trong khung cảnh ấy, kẻ tử tù – người chỉ còn chờ ngày hành quyết – lại ung dung viết chữ, còn quản ngục và thầy thơ thì run rẩy bái lĩnh. Cái đẹp và sự sáng tạo nghệ thuật được đặt trong một bối cảnh đối lập gay gắt với sự mục nát, bạo tàn của ngục tù. Thủ pháp đối lập ấy khiến cảnh cho chữ trở thành “xưa nay chưa từng có” – một nghịch lý mà lại vô cùng hợp lý trong thế giới nghệ thuật của Nguyễn Tuân.

Đồng thời, cảnh cho chữ là khoảnh khắc tỏa sáng rực rỡ của cái đẹp và nhân cách. Trong ánh lửa bập bùng, Huấn Cao hiện lên như một vị thánh của nghệ thuật: “cổ đeo gông, chân vướng xiềng, đậm tô từng nét chữ trên tấm lụa trắng tinh”. Dù đang mang thân phận tử tù, ông vẫn giữ phong thái ung dung, sáng tạo nên những nét chữ “vuông lắm, đẹp lắm” – kết tinh của tài năng, khí phách và tâm hồn cao cả. Đối diện với ông, quản ngục và thầy thơ – những kẻ vốn nắm quyền sinh sát trong tay – giờ đây lại cúi đầu, run run bái lĩnh như những học trò thành kính trước một bậc thầy. Trong giây phút ấy, ranh giới giữa tử tù và quan coi ngục hoàn toàn đảo ngược: cái đẹp đã đặt kẻ tử tù lên vị trí cao cả, còn kẻ cầm quyền lại trở thành kẻ chiêm ngưỡng, phụng sự cho cái đẹp. Đây chính là chiến thắng rực rỡ của cái đẹp, của nghệ thuật và nhân cách trước bóng tối, trước bạo quyền.

Không chỉ tôn vinh cái đẹp, cảnh cho chữ còn khẳng định sức mạnh cảm hóa và cứu rỗi con người. Khi viết chữ, Huấn Cao đã không quên gửi gắm lời khuyên chân thành cho quản ngục: “Ở đây khó giữ thiên lương cho lành vững... thầy nên tìm về quê mà sống”. Đó không chỉ là lời khuyên rời bỏ chốn quan trường nhơ bẩn, mà còn là sự trao gửi một lý tưởng sống: giữ gìn nhân cách, giữ vẹn lương tâm. Quản ngục nhận chữ không chỉ bằng đôi tay run run mà bằng cả tấm lòng xúc động, coi đó là một thứ ánh sáng cứu rỗi. Như vậy, cái đẹp trong cảnh cho chữ không còn là cái đẹp hình thức, mà là cái đẹp gắn với cái thiện, có khả năng cảm hóa và định hướng con người sống nhân văn hơn.

Về nghệ thuật, cảnh cho chữ mang đậm dấu ấn tài hoa của Nguyễn Tuân. Ông đã sử dụng thủ pháp đối lập: sáng – tối, cao quý – thấp hèn, nghệ thuật – ngục tù, tử tù – quản ngục… để làm nổi bật sự độc đáo của cảnh tượng. Cách miêu tả giàu chất tạo hình, giàu chất kịch và chất điện ảnh đã khiến cảnh cho chữ trở thành một “bức tranh siêu thực”, giàu sức ám ảnh. Chính Nguyễn Tuân đã nâng hoạt động cho chữ từ một hành vi nghệ thuật thành một nghi lễ thiêng liêng, một khoảnh khắc vĩnh hằng của cái đẹp.

Tóm lại, cảnh cho chữ trong Chữ người tử tù quả thực là “cảnh tượng xưa nay chưa từng có”, bởi nó hội tụ tất cả những nghịch lý nhưng lại hòa hợp trong một chân lý: cái đẹp, cái thiện luôn có sức mạnh vượt lên trên mọi hoàn cảnh, chiến thắng bóng tối và bạo quyền. Qua cảnh cho chữ, Nguyễn Tuân không chỉ ca ngợi tài năng và nhân cách Huấn Cao, mà còn khẳng định niềm tin sâu sắc vào giá trị của cái đẹp – thứ có thể soi đường, cảm hóa, và cứu rỗi tâm hồn con người. Đây chính là đoạn văn đặc sắc nhất, giàu giá trị thẩm mỹ và nhân văn nhất trong toàn bộ tác phẩm, làm nên sức sống lâu bền cho thiên truyện cũng như cho phong cách nghệ thuật của Nguyễn Tuân.

Phân tích cảnh cho chữ – “cảnh tượng xưa nay chưa từng có” trong Chữ người tử tù – Nguyễn Tuân

Soạn bài: Thiên Di